ایرانیان و سازمان پست قدیمی
یک سازمان اداری منظم برای ابلاغ پیام در ایران در زمان داریوش هخامنشی به دلیل وسعت قلمرو حکومتی تشکیل شد. با ورود اسلام به ایران و حکومت مسلمانان، نظام اداری دستخوش تغییراتی شد. بدین ترتیب یک سامانه پیام رسان به نام «دیوان برید» اطلاعات محرمانه دادگاه را به سرزمین های خلافت اسلامی مخابره می کرد.
چاپخانه ها با تأسیس سلسله صفویه به طور منظم و مستمر فعالیت می کردند. آنچه در دوره پیش از قاجار در نظام اداری اطلاعات مهم است، انحصار آن در دست دولت است. یعنی ارسال و دریافت پیام ها و نامه های متعلق به دادگاه و نهادهای وابسته به آن.
به این ترتیب مردم قادر به استفاده از سامانه و سازمان پیام رسانی نبودند و هیچ ساختاری برای پاسخگویی به نیازهای مردم در این زمینه وجود نداشت. اگر پیامی بین مردم منتقل می شد فقط بر اساس تاکتیک ها و روش هایی بود که اندیشیده بودند و البته ساختار منظمی هم نداشت. این وضعیت در دوره قاجار با ورود فرهنگ و تمدن غرب و آشنایی با اروپا و گسترش نیازهای مردم تغییر کرد.
وضعیت و حقوق پستچیان چاپار
ایده تأسیس این پست در زمان فتحعلی شاه مطرح شد که ظاهراً ادامه پیدا نکرد. به گفته حسین محبوبی اردکانی در کتاب «تاریخ نهادهای تمدن جدید در ایران»، ایرانیان در آن زمان آنقدر با پست جدید ناآشنا بودند که شاه قاجار فکر نمی کرد چنین سازمانی وجود داشته باشد. حاج میرزا ابوالحسن خان شیرازی «در اروپا پست را دیده بود، برای فتحعلی شاه توضیح داد و شاه فکر کرد که او را مسخره میکند، میخواهد حاجی را بکشد، تا اینکه سرگور اوزلی حرف او را تأیید کرد».
دولت قاجار در عصر امیرکبیر در راستای سایر اقدامات اصلاحی در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و نظامی به پست و تعمیم آن نیز توجه داشت. امیرکبیر بر اساس اطلاعیه ای در روزنامه وقایع اتفاقیه دستور داد چاپخانه های دولتی (چاپار) در اختیار مردم قرار گیرد.
او شبکههای چاپارخانههای منظم (چاپارخانه) را راهاندازی کرد و طی فرمانی به چاپارها دستور داد که هر ماه دو بار یکی در آغاز و دیگری در پانزدهم ماه به هشت منطقه اصلی کشور: آذربایجان، فارس، گیلان، مازندران، کرمان، خراسان، استرآباد و کرمانشاه. اطلاعیه ای در این خصوص در شماره دوم روزنامه وقایع اتفاقیه منتشر شده است. «کسانی که می خواهند نامه بفرستند باید آن را به چاپارخانه بیاورند و به ناظران تحویل دهند. روزی که چاپار می رسید، هرکس که پست داشت، آن را تحویل می گرفت و تحویل مردم به تأخیر نمی افتاد».
کار و شغل این چاپارها سخت بود. در زمستان و تابستان، آنها مجبور بودند مسافت های طولانی و گاه طاقت فرسا را با عجله طی کنند و پیام ها را به سرعت تحویل و برگردانند. در صورت تأخیر باید دلیل قانع کننده ای می داشتند وگرنه توبیخ می شدند. مری شیل، همسر وزیر مختار انگلیس در ایران در زمان ناصرالدین شاه، در سفرنامه خود به وضعیت این چاپارها اشاره کرده و نوشته است: «در خز و کلاه پیچیده شده، باید مسیر ۵ کیلومتری را طی کنند. بین تهران و ارزروم در ده روز بعد توقف می کنند و در حالی که چشمانشان به دلیل خستگی مفرط و بی خوابی و سرمازدگی نزدیک به کوری است، از همان مسیر به تهران باز می گردند. در صورتی که مدت سفر بیش از ده روز باشد و نتوانند عذر موجهی برای تاخیر خود بیاورند، پاسخگو خواهند بود.
با وجود همه این مشکلات، آنها اسب های جوان و تازه ای نداشتند که کار آنها را دشوارتر می کرد. همچنین دستمزد و درآمد ناچیز آنها با سختی های شغلی همخوانی نداشت.
مری شل از چاپار یاد می کند که در کار خود مهارت زیادی داشت و در این کار بسیار معروف شده بود. او از «ملک محمد بیک» نوشت که توانسته است ۱۲۰۰ کیلومتر مسیر را تنها در ۷ روز طی کند. با تمام این اوصاف حقوق این چاپارهای تندرو بسیار کم بود و از یک لیر در سال فراتر نمی رفت.
اولین رئیس چاپارخانه قاجار
پست جدید، همانطور که امروزه مشاهده می شود، تا زمان امیرکبیر و حتی تا ورود بلژیکی ها به ایران برقرار نبود، اما فعالیت چاپارخانه و چاپارس که مهمترین سیستم ارتباطی در گذشته بود، ادامه یافت. به صورت منظم و گسترده
امیرکبیر پست و سامانه پیام رسان را از انحصار خارج کرد و جهانی کرد. اولین رئیس چاپارخانه شخصی به نام «شفیع خان چاپارچی باشی» بود که با توجه به سمتش به «بشیرالدوله» ملقب شد. پس از فوت او در سال اول، چند نفر این کار را بر عهده گرفتند تا اینکه در سال ۱۲۵۰ امین الملک عهده دار چاپارخانه شد.
او در روزنامه «ایران» لباس و نشان ویژه همه چاپارهای دولتی را اعلام کرد. اندکی بعد استفاده از تمبر و میزان تعرفه خدمات چاپار برای مردم مشخص شد. قبلاً برای حروف از مهر استفاده نمی شد و چاپارها فقط حروف را مهر می زدند. مقامات و دفاتر پست نامه ها را با تمبرهای رنگی با طرح های مختلف و با ارزش های پولی متفاوت مهر می کردند.
پست جدید ایران و نظم اتریش
امین الملک رئیس چاپارخانه بود تا اینکه ناصرالدین شاه در سفری به اروپا، یک اتریشی به نام گوستواری را در اگزبرگ به عنوان مدیر پست استخدام کرد. گوستواری به ایران آمد و پس از مدتی فعالیت خود را با برگزاری کلاس آموزشی برای آموزش کارمندان آغاز کرد، زیرا ایرانی ها با اصول سیستم پست اروپا آشنایی نداشتند و لازم بود چنین کلاسی راه اندازی شود که در آن فقط دوازده نفر مردم پذیرفته شدند آنها خواندن کلمات لاتین روی پاکت نامه و اقلام پستی و همچنین نحوه کار در دفاتر پست را یاد گرفتند. این نماینده اتریشی سپس موارد دیگری از جمله لباس فرم خبرنگاران، تهیه تمبر و ایجاد پست آزمایشی بین تهران و شمیران را در دستور کار قرار داد.
به گفته محبوبی اردکانی در کتاب «تاریخ نهادهای متمدن جدید»، پست ایران در دوران فعالیت گوستواری به طور منظم فعالیت می کرد. سفر به رشت و تبریز جهت اطلاع از موانع موجود و از همه مهمتر تهیه مقررات پستی و ایجاد تمبر و شعبه برای فروش آنها در برخی نقاط کشور، تهیه و نصب صندوق پستی در تهران که در نتیجه استفاده از پست محبوب شده است» از جمله فعالیت های وی نام برد.
پستچی ها و شیپورهایشان
نحوه کار پستچی ها و چاپارها در زمان گوستواریه به این صورت بود: نامه را در کیسه زینی که به اسب خود می بستند می گذاشتند. با رسیدن به مقصد با نواختن شیپور ورود خود را اعلام می کردند. سپس نامه ها را به گیرندگان می دادند و اگر نامه بدون علامت بود در ازای دریافت پول شخصا مهر می زدند.
دولت ایران با نظم و انضباط گسترده خود در امور پستی و محموله، به دفتر اتحادیه بین المللی پست (ICU) در سوئیس اطلاع داد که می خواهد به عضویت این اتحادیه درآید. درخواست دولت خیلی زود عملی شد. ایران در 11 رمضان 1296 به اتحادیه عمومی پست جهان پیوست.
نام اداره پست به دستور ناصرالدین شاه به «وزارت پست» تغییر یافت. ناصرالدین شاه بار دیگر این سمت را به میرزا علی خان امین الدوله واگذار کرد. طبق منابع تاریخی، امین الدوله برای ادارات زیرمجموعه خود ساعات کار معین و برای کارمندان آنها مستمری تعیین کرد. از نظر دریافت و تحویل نامه و امانات پستی با تصدیق ناظم الاسلام کرمانی و ادوارد براون دستور خاصی وجود داشت تا در مدت هشت روز مرسوله به مقصد (کرمان) برسد و به تهران بازگردد. دولت همچنین سالانه مبلغی را برای تعمیر و تهیه تجهیزات چاپارخانه برای جاده های دولتی و برخی لوازم برای اسب چاپارخانه پرداخت می کرد. مثلاً به هر چاپارخانه ۲۰ تومان نقد به همراه ده خروار غله و ده خروار کاه پرداخت می شد.
میرزا علی خان امین الدوله سه بلژیکی به نام های نوز، پریم و انگلس را برای اداره گمرک ایران به خدمت گرفت. نوز بعدها وزیر پست و گمرک شد. بلژیکی ها نظم مناسبی را در اداره پست ایجاد کردند که برای مدت طولانی حفظ شد. اداره پست در زمان محمدعلی شاه قاجار از گمرک جدا شد. وزارت پست در واقع یکی از شش وزارتخانه ای بود که برای اولین بار برای اداره امور کشور به وجود آمد. نام این وزارتخانه با اختراع تلگراف به وزارت پست و تلگراف و با ورود تلفن به ایران به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر یافت.
