اسناد و مدارک مکتوب کهن از بودن ادیان و مذاهبی دیرینه در ایران باستان و یا سرچشمه گرفتن آن‌ها از این خطه از جهان خبر می‌دهند. در کتاب حاضر از دین و آیین زرتشتی، کیش مهر، مانویت، باورهای زروانی و آیین مزدکی در پنج بخش مجزا و مستقل سخن رفته است. نویسندگان در هریک از این بخش‌ها نظریاتی آورده‌اند که پژوهندگان عموما بر آن‌ها باور دارند و به موجب تفاوتی که در ویژگی‌های این ادیان و مذاهب است، درباره هریک در اندازه و ترازی خاص به تفاوتی که در ویژگی‌های این ادیان و مذاهب است، درباره هریک به بحث پرداخته‌اند.